Van de vier elementen aarde, water, lucht en vuur is het element water het meest kenmerkend voor Nederland. Ons land ligt in de laagste delta ter wereld. De grote rivieren, de ligging aan zee en 18.000 km dijken die het water moeten keren, bepalen het Nederlandse landschap. Hoe kunstschilders het water door de eeuwen heen op vele manieren hebben vastgelegd, is nu te zien in de Musea Zutphen.
Water is voor het Nederlandse landschap zowel vriend als vijand. De Nederlanders verdienen er hun brood mee, ze hebben er oorlogen op uitgevochten, maar moeten zich er tevens tegen beschermen. Oneindig is ook het aantal Nederlandse gezegdes en spreekwoorden dat met water en scheepvaart samenhangt. Dat schilders zich voortdurend laten inspireren door het water, wordt duidelijk in de zalen van het Stedelijk Museum Zutphen en Museum Henriette Polak. De tentoonstelling Koele Wateren bevat een oogstrelende selectie van veertig schilderijen uit de collectie van het Rijksmuseum, aangevuld met kunst uit de eigen collectie. Bijzonder is een animatiefilm door LOLA Landscape Architects waarmee een link wordt gelegd met de toekomst. Wat gebeurt er als de zeespiegel 6 meter stijgt en hoe ziet Nederland er over tweehonderd jaar uit? Dit is te zien in een speciale animatiefilm die is toegevoegd aan de tentoonstelling.
In de collectie van het Rijksmuseum is gezocht naar verborgen parels waar het water letterlijk vanaf druipt. Zo worden relatief onbekende werken getoond van bekende schilders als Jan van Goyen, Salomon van Ruysdael, Hendrik Willem Mesdag, Jacob Maris en Isaac Israels. De geselecteerde werken dateren uit de 17de, 18de en 19de eeuw. Het oudste werk in de expositie is gemaakt in 1617 door Aert Antonisz. Topstukken zijn onder andere Riviergezicht bij Deventer (1654) van Salomon van Ruysdael, Riviergezicht bij winter (1655-1660) van Aert van der Neer, Vissersschepen op het strand (1835) van Wijnand Nuijen, Schelpenvissen (1885) van Jacob Maris en Twee ezeltjes (1897-1901) van Isaac Israels. Een toevoeging van oude schilderijen en penningkunst uit het Stedelijk Museum Zutphen en moderne en hedendaagse kunst uit Museum Henriette Polak levert onverwacht spannende combinaties op met werken uit het Rijksmuseum. Zo hangt een Schuimende zee van Jan Wolkers harmonieus naast De Schelpenvisser van Jan Toorop en gaan een stemmig Landschap aan de vaart bij Hilversum door J.G. Vogel en Bij Ankeveen door Arie Schippers verrassend goed samen.
IJsvermaak
Aert van der Neer had een voorliefde voor gefantaseerde rivieren in het Nederlandse landschap bij schemering en maneschijn. In zijn wintergezicht Riviergezicht bij winter steekt het leven op het ijs in de voorgrond kleurrijk af tegen de wazige grijsblauwe verte, waar rivier en lucht samenkomen. Hij was een navolger van Hendrick Avercamp, maar koos voor een lagere horizon in zijn landschappen, om wind en wolken de ruimte te geven. Op het ijs hier heeft de molenkraag uit Avercamps tijd plaatsgemaakt voor een moderne platte kraag. Het Stedelijk Museum Zutphen heeft een soortgelijk werk in zijn collectie van Barent Avercamp, een neef van Hendrick. Dit werk, Gezicht op Zutphen, komt echter wel overeen met de werkelijkheid.
Het werk van Isaac Israels is vol beweging en straalt optimisme uit
Wie Zutphen vanaf de overkant van de IJssel binnenkomt, raakt zonder uitzondering betoverd door het magistrale IJsselfront. Zeker als dat, zoals op het schilderij van Barent Avercamp, sfeervol omlijst is door een dramatisch grijze wolkenlucht. In het panorama van de stad zijn helemaal rechts de toren van de Walburgiskerk, in het midden die van het Wijnhuis en links de toren van de Nieuwstadskerk te herkennen. Op de voorgrond heeft Barent, leerling van zijn oom Hendrick, de beroemde schilder van ijsgezichten uit Kampen, allerlei vormen van ijsvermaak afgebeeld; van sleeën en schaatsen tot kolf spelen, met op de voorgrond enkele bewoners en een jager met berenmuts en visotter in de hand.
Strandgezichten
Isaac Israels groeide op in een artistiek milieu; als zoon van de schilder Jozef Israëls krijgt hij al heel jong les van zijn vader, die echter in een totaal ander, donker en somber palet werkte. Het werk van Isaac is licht en luchtig van toon, zonnig, vol beweging en straalt optimisme uit. ‘Mijn ideaal is een mooi suject, in de natuur gezien, geheel en al naar de natuur te maken; de lucht van het atelier werkt verdoovend op mij…’ schrijft hij al op 12-jarige leeftijd. Hij wil buiten schilderen, zoals de Amsterdamse impressionisten, onder wie George Breitner. Breitner en Israels gaan veel met elkaar om. Beiden leggen in een snelle schilder
stijl. ‘vluchtige momenten’ vast, vaak gekenmerkt door afsnijdingen van het beeld. Israels wil graag op straat schilderen, en plein air, en vraagt daar een vergunning voor aan. Hij schildert spelende kinderen, ezeltjes op het strand, een familie van de zon genietend in een park en portretten. Hij schildert zowel de elite als de gewone man of vrouw, maar dan op hun best. Na een reis door Noord-Afrika en Spanje begint hij in 1898 met het thema ‘Ezeltje rijden op het strand’, hij maakt vele versies. De schilder Wijnand Nuijen is jong gestorven, maar werd al tijdens zijn leven erkend als groot talent. Zo kocht Koning Willem ll zes schilderijen van zijn hand, waarvan al vijf bij leven. Wijnand Nuijen is een van de meest zuivere romantische schilders uit de 19de eeuw, die een geïdealiseerd beeld van de werkelijkheid schetsten. Op zijn werk Vissersschepen op het strand maakt Wijnand Nuijen van het harde werken op het strand een gezellig samenzijn, verlicht door de warme stralen van de zon.
Het Rijksmuseum en vijf stadsmusea in Nederland (Bergen op Zoom, Gouda, Harlingen, Hoorn en Zutphen) zijn in 2017 een samenwerking voor acht jaar aangegaan voor een ambitieuze reeks reizende tentoonstellingen. De vier elementen aarde, water, lucht en vuur staan centraal in de tentoonstellingsreeks Lage Landen (geweest), Koele Wateren, Hoge Luchten en Hete Vuren. In Koele Wateren wordt niet alleen in tijd achteruit, maar ook vooruit gekeken. LOLA Landscape Architects uit Rotterdam werd gevraagd wat een zeespiegelstijging van 6 meter voor gevolgen kan hebben. Het resultaat is een heel nieuwe kaart van Nederland, waarbij West-Nederland grotendeels onder water staat. Het toekomstscenario voor Zutphen mondde uit in de film Zutphen HanzeCity.
Naast de tentoonstelling organiseert het Stedelijk Museum Zutphen een vol programma van nevenactiviteiten rondom de reizende tentoonstelling. Zo worden er Kijk & Verwonder rondleidingen, lezingen en workshops georganiseerd.
Musea Zutphen | Stedelijk Museum Zutphen & Museum Henriette Polak
’s Gravenhof 4
7201 DN Zutphen
+31 (0)575 516 878
www.museazutphen.nl
Geopend van dinsdag t/m zondag van 11.0017.00 uur. De tentoonstelling Koele Wateren is te zien t/m 21 juni in het Stedelijk Museum Zutphen.
Professor dr. James Kennedy (hoogleraar moderne Nederlandse geschiedenis aan de Universiteit van Utrecht) schreef voor de tentoonstelling een essay over water en de Nederlandse identiteit.