‘Voor mij is Millet die essentieel moderne schilder die den horizon opende voor velen,’ zo schreef Vincent van Gogh aan zijn broer Theo in februari 1884. Van Gogh bestempelde Jean-François Millet (1814-1875) als vader van de moderne kunst. Van Gogh en vele andere kunstenaars vonden in hem dan ook een welkome bron van inspiratie.
Jean-François Millet werd geboren in het pittoreske dorpje Gruchy, gelegen langs de kust van Normandië. Inmiddels is de naam van het dorp aan de zee omgedoopt tot Gréville. Als je er wandelt, is het net alsof je een schilderij of pasteltekening van Millet betreedt. De omgeving bleek samen met zijn afkomst van grote invloed te zijn op zijn werk. Zo schilderde hij veelvuldig het landschap van zijn geboortedorp, tekende hij boerderijtaferelen en vereeuwigde hij ook de kerk van het plaatsje in olieverf. ‘Millet groeide op de boerderij van zijn ouders op,’ vertelt Maite van Dijk, senior conservator van het Van Gogh Museum in Amsterdam. ‘De familie had het goed daar, want zowel de woning als het land eromheen was in eigen bezit. In 1837 trok hij naar Parijs, naar L’École des Beaux-Arts, de beroemde kunstacademie.’ Net als iedere kunstschilder startte hij met het schilderen van naakten en klassieke taferelen, maar al snel ging hij over tot het schilderen van elementen waar hij zich sociaal het meest mee verbonden voelde: het rustieke, ruige boerenleven. ‘In 1850 deed zijn werk De zaaier veel stof opwaaien bij de Salon, de belangrijkste kunstexpositie. De één vond het geweldig, waar de ander niet kon begrijpen dat het boerenvolk op een rauwe en harde manier geschilderd diende te worden, waarbij ze waardigheid en een zekere monumentaliteit meekregen. Deze tegenstellingen weerhielden Millet er niet van om zijn eigen sociaal geëngageerde thema’s en radicale stijl op het doek en papier vast te leggen en daarmee de vele generaties van kunstenaars na hem te inspireren.’
Kritieken
‘Het boerenleven was hard en ruig in de tijd van Millet,’ gaat Van Dijk verder. ‘Mensen maakten lange dagen op het land voor weinig geld. ‘Millet legde het leven op het boerenland vast door enerzijds heel gedetailleerd en anderzijds juist heel schetsmatig te werken. Hierdoor lijken sommige schilderijen onaf.’ Bij Een schapenscheerder (1860) zie je bijvoorbeeld het schaap zeer gedetailleerd op de voorgrond liggen. De vrouw die het mes hanteert om het dier van zijn wol te ontdoen, is dan wel prominent aanwezig, maar haar gezicht heeft weinig detail. De man die het schaap voor haar stilhoudt, is al helemaal niet gedetailleerd weergegeven. ‘Vaak is in zijn werk te zien dat Millet zelf geïnspireerd werd door Michelangelo, Da Vinci, Brueghel en Poussin. In het schilderij De vissersvrouw (1848) zie je de invloed van Michelangelo het beste terug. Het alledaagse, boerenthema kom je dan weer bij Brueghel veel tegen.’
‘Critici vonden dat hij zijn boeren als helden afschilderde’
De meningen over het werk van Millet waren zeer verdeeld in de kunstwereld. ‘Veel critici vonden dat Millet zijn boeren te heilig en als helden afschilderde; zijn Bijbelse verhalen vonden zij juist weer té alledaags.’ De Bijbel speelde, samen met het boerenleven, een grote rol in het leven van Millet. Hij beeldde de Bijbelse taferelen echter niet af zoals ieder ander voor hem had gedaan. ‘De werken Hagar en Ismaël (1848- 1849) en Rustende oogsters (Ruth en Boaz) (1850- 1853) zijn daar zeer goede voorbeelden van. Het decor van deze Bijbelse verhalen wordt immers gevormd door het boerenlandschap en niet door de normale setting die altijd werd gebruikt. In een van de bekendste werken Het angelus (1857- 1859) wordt een biddend boerenechtpaar midden in het land en niet in een kerk afgebeeld.’ De kunstenaars die Millet kende vanuit Barbizon, waar hij in 1848 naartoe trok, en vele andere schilders daarna zagen juist de charme van het boerenleven in. ‘Vrouwen nemen een prominente rol in bij Millet. Hiermee laat hij zien hoe belangrijk hun positie was in het reilen en zeilen op en rond de boerderij. Dat maakt De arenlezers (1857) een extra mooi en belangrijk werk.’
Interpretaties
Het angelus en De arenlezers zijn slechts enkele iconische werken van Millet. Dankzij reproducties waren ze wereldwijd bekend en vormden ze inspiratiebronnen voor velen. ‘Niet alle werken van Millet zijn door andere kunstenaars in het echt gezien. Zij gingen vaak uit van beschrijvingen en van de veelal zwart-witte reproducties. Vincent van Gogh was echt weg van het werk van Millet. Hij maakte eigen interpretaties van onder meer De zaaier (1850), Schapen scheren (1852-1853) en De arenlezers (1857), maar dan wel in zijn eigen stijl en kleurenpalet, waardoor de onderwerpen juist weer een heel andere sfeer kregen. De Italiaan Angelo Morbelli schilderde In de rijstvelden (1901). De inspiratie van De arenlezers is hierin te zien in de houding van de dames die Morbelli monumentaal heeft afgebeeld. Ook modern kunstenaar Kazimir Malevich werd beïnvloed door het werk van Millet. In 1926 schreef hij over de Franse kunstenaar: ‘Millet wist de essentie van dingen te vangen en creëerde blijvende absolute waarden.’ Zijn kleurrijke interpretatie van De houthakker uit 1912 heeft wellicht een heel andere sfeer, maar de invloed van Millet is duidelijk aanwezig. Salvador Dalí raakte geobsedeerd door Het angelus van Millet; hij schilderde onder meer Archeologische herinnering aan Millets angelus (1933-1935). Hij zei over Millets kunstwerk in 1942: ‘Dit schilderij dat een onbestemde angst in mij oproept, die toch zo heftig was, dat deze herinnering aan de twee onbeweeglijke silhouetten me vele jaren niet losliet.’ Onder anderen Toorop, Monet, Degas, Cézanne, Homer, Liebermann, Roelofs en Israëls lieten zich eveneens op verschillende momenten van hun schilderleven inspireren door Millet. Tijdens zijn leven was hij al een gewaardeerd kunstenaar en die waardering is tot op de dag van vandaag aanwezig.
Herkenbare stijl
‘Jean-François Millet was een innoverend kunstenaar,’ vertelt Van Dijk. ‘Hij was altijd op zoek naar nieuwe manieren om zijn werk nog indringender en expressiever te maken.’ Naast schilder was hij ook begenadigd tekenaar. Hij gebruikte zowel krijt als houtskool en inkt en legde op die manier het boerenleven vast. ‘In zijn latere carrière combineerde hij verschillende materialen of gaf hij een schilderij net een andere sfeer door contouren aan te zetten. Dit zie je in Kliffen bij Gréville (1871-1872) duidelijk terug.’ In deze laatste periode legt Millet zich steeds meer toe op het tekenen. Zijn pastels en houtskooltekeningen zijn al snel zeer geliefd bij kunstverzamelaars, onder wie ook Hendrik Willem en Sientje Mesdag. ‘Bijzonder is dat hij het papier zelf ook een rol geeft. Zo gebruikte hij bijvoorbeeld roze en blauw papier dat meehielp bij het creëren van licht. Ook gaf het een andere sfeer aan het werk.’ De kruisarceringen en het aanbrengen van atmosfeer in het werk behoren tot de typische tekenstijl van Millet.
‘Door zijn thematiek is zijn werk nog steeds heel actueel’
Overigens werd Millet ook de ‘schilder van de voorgrond’ genoemd. Anders dan zijn tijdgenoten was hij namelijk niet bang om de horizon op twee derde van het doek of papier te leggen, zodat er nog maar een derde overbleef voor de lucht. Schapen en ander vee samen met rustieke, landelijke taferelen vinden daardoor plaats op een groot deel van het doek. ‘Er bleef hierdoor ook vaak veel loze ruimte over, althans volgens andere kunstenaars en critici. Millet vulde deze ruimte op met groene vlaktes, stenen en gras. Details die hij als geen ander een plaats wist te geven. Jean-François Millet was geen traditionele kunstenaar,’ meent Van Dijk. ‘Hij durfde te experimenteren met materialen, perspectieven en kleurgebruik. Door zijn sociaal geëngageerde onderwerpen en thematiek is zijn werk nog steeds heel actueel.’
Echtpaar Mesdag
Het werk van Jean-François Millet wordt door velen als ‘onaf’ bestempeld, aangezien naast details veel elementen niet uitgewerkt lijken te zijn. Dit karakter maakte de schilderijen onder meer geliefd bij Hendrik Willem en Sientje Mesdag, die zeer gecharmeerd waren van Millets kunst. Niet alleen als verzamelaars, maar zeker ook als kunstenaars vonden ze het werk zeer interessant. Omdat zijn schilder- én tekentechnieken duidelijk zichtbaar waren, konden ze er namelijk ook van leren. De Mesdags introduceerden de door hun aangekochte werken van Millet in hun museum en tijdens tentoonstellingen aan andere kunstenaars van de Haagse School, die zodoende op hun beurt inspiratie vonden in de manier van schilderen en tekenen van Millet. Het spelen met licht en donker, de rustieke boerenthema’s, de monumentale figuren in het landschap, het kleurgebruik en het alledaagse bijzonder maken zijn mede dankzij het echtpaar Mesdag door de Haagse Schoolkunstenaars geadopteerd. Dit leverde prachtige werken op van onder meer Jozef Israëls die door Vincent van Gogh weer de ‘Hollandse Millet’ werd genoemd.
Millet tentoongesteld
Om meer werk te kunnen zien van kunstenaars die zich lieten beïnvloeden door Millet zijn er twee tentoonstellingen rondom deze Franse kunstenaar te bezichtigen, die beide ook zijn werk en leven belichten. De tentoonstelling Jean-François Millet. Zaaier van de moderne kunst in het Van Gogh Museum in Amsterdam toont werken van kunstenaars uit alle windstreken. De werken van deze door Millet geïnspireerde kunstenaars zijn vaak gebaseerd op schilderijen die zij met eigen ogen hebben bestudeerd. In de tentoonstelling in De Mesdag Collectie in Den Haag wordt vooral gekeken naar de manier waarop Millet de kunstenaars van de Haagse School heeft geïnspireerd.
Van Gogh Museum
Museumplein 6
1071 DJ Amsterdam
+31 (0)20 570 52 00
www.vangoghmuseum.nl
De tentoonstelling Jean-François Millet, Zaaier van de moderne kunst liep t/m 12 januari 2020. De tentoonstelling van De Mesdag Collectie in Den Haag, Jean-François Millet en de Haagse School, liep t/m 5 januari 2020. Geopend van woensdag t/m zondag, van 12.00-17.00 uur.